Türkçe fiiller neden Kürtçeye geçemiyorlar?

Tarih boyunca toplumlar arasında sürekli bir etkileşim olmuştur. Bu etkileşim sonucunda kültür ve dil etkileşimi de olmuştur. Bir dilden başka bir dile kelimeler geçmiş ve aynı zamanda kültürler de birbirinden etkilenerek değişikliğe uğramışlardır. Bu yaşamın getirdiği doğal sonuçlarıdır. Ancak her bir dil için öyle bir sistem vardır ki kripto gibidir. Kolay kolay bozulmaz ve değişikliğe uğramaz. Bu sisteme Kürtçe hevoksazî, İngilizce syntax ve Türkçe sözdizimi denilmektedir. Bu sistem öyle karmaşık ve öyle güçlüdür ki dışarıdan mudahaleyle yıkılması veya bozulması nerdeyse imkansızdır. Hele hele bir dil aynı aileden değilse başka bir dil ailesine mensup olan bir dil başka bir dilin sistemini bozamaz. Çünkü her bir dilin binlerce yıllık maddi ve manevi geçmişi vardır. Bu değerleri ortadan kaldırmak için hilelere başvurmak ve saldırmakla asla sonuç vermeyecektir. Kısaca böyle bir giriş yaptıktan sonra konumuza geçebiliriz.

Bir dilin en önemli öğesi ‘’fiil’’dir. Diğer kelime çeşitleri de cümleye farklı anlamlar kazandırarak birer yardımcı unsurlardır. Kürtçede neden Türkçe fiiller yer almıyor hiç merak ettiniz mi? Türkçe fiiller Kürtçeye uysaydı ne olurdu hiç düşündünüz mü? Türkçede fiil türeten ‘’-mek’’ ve ‘’-mak’’ ekleri Kürtçeyi koruyan can simidi gibidirler. Peki neden? Şimdi bütün bu soruların cevaplarını örneklerle birlikte vereceğiz.

Kürtlerin günlük yaşamına genel olarak bakıldığında özellikle büyük metropollerde ve gençler arası konuşmalarda jîn (yaşamak), razandin (yatırmak), daxistin (indirmek) ve birkaç tane daha  fiill vardır bunların yerine, Türkçedeki miş’li geçmiş zaman’ın çekimlenmiş halini Kürtçe olan kirin (yapmak) fiilinin arkasına getirerek ve böylece birleşik fiil yaparak istedikleri Kürtçe zamana göre kullanıyorlar. Bu durum gerçekten çok ilginçtir.

Örnek

yaşamîş kirin (jîn / yaşamak)
yatirmîş kirin (razandin / yatırmak)
îndirmîş kirin (daxistin / indirmek)

Normal şartlarda Kürtçenin dışında yabancı bir dilden bir fiil Kürtçe için türetilmek istenirse o fiilin sonuna Kürtçe fiil türeten iki tane ekimiz olan "-andin" geçişli fiiller için, "-în" ise geçişsiz fiiller için kullanılıyor. Ancak Türkçede fiil türeten "-mek" ve "-mak" eklerinin seslerinden dolayı olacak ki istenildiğinde bir Türkçe fiilinin sonuna ‘’-andin’’ veya ‘’-în’’ eklerini getirerek Kürtçe yapılamıyor. Yapılsa bile pratikte sorun çıkıyor. Örneğin Türkçe yaşamak fiilinin sonuna ‘’-în’’ ekini getirirsek şöyle olacak: yaşamakîn. Bu fiili Kürtçede şimdiki zamanda kişilere göre çekimlenirse telaffuzu ne kadar zor olduğu görülecektir. Kürtçede iki tane kök vardır. Bunlardan birincisi şimdiki zaman köküdür, diğeri ise geçmiş zaman köküdür ve yine Kürtçede iki tane mastar eki vardır: ‘’-n’’ ve ‘’-in’’. Bu eklerle ilgili çok fazla detaylara girmeyeceğiz. Konumuzun anlaşılması için gerekli açıklamaları yapıp devam edeceğiz. Çünkü biz Hîngeha Kurdî kanalımızda çokça ders vidyolarında bunları anlattık. Şimdi kural olarak Kürtçede bir fiil şimdiki zamanda kullanılırsa, geçişsiz ve ‘’-n’’ ekiyle bitiyorsa mastar eki olan ‘’-n’’ atılır, daha sonra ‘’-î-’’ de  atılır ve fiil kişilere göre çekimlenir. Kürtçede şimdiki zaman geçişsiz fiil cümle yapısı bu şekildedir: özne + şimdiki zaman eki ‘’di-‘’ + fiilin şimdiki zaman kökü + kişi ekleri

Örnek

Ez diyaşamakim. (Ben yaşıyorum.)

Tu diyaşamakî. (Sen yaşıyorsun.)

Ew diyaşamake. (O yaşıyor.)

Em diyaşamakin. (Biz yaşıyoruz.)

Hûn diyaşamakin. (Siz yaşıyorsunuz.)

Ew diyaşamakin.  (Onlar yaşıyorlar.)

Örneklerde görüldüğü gibi yaşamak fiilinin Kürtçeye uyarladığımız ve kişilere göre çekimlediğimiz halde telaffuzu çok zor oldu. Diyelim ki telaffuzu kolaydır (aşağıdaki örneklerde fiili kolaylaştırdık). Fiilin şimdiki zaman kökü hangisidir? Yukarıdan  ‘’Ez diyaşamakim.’’ cümlesini incelyecek olursak: ‘’Ez’’ özne, ‘’di-‘’ şimdiki zaman eki, ‘’-im’’ kişi ekidir. Geriye kalan ‘’-yaşamak-‘’ ise ‘’yaşamakîn’’ fiilinin şimdiki zaman köküdür.

Peki, şimdi telaffuzu daha kolaylaştırmak için ‘’-mak’’ ekini ‘’yaşa’’ sözcüğünden atalım ve bir de bu haliyle şimdiki zamanda kişilere göre çekimleyelim. Fakat bunu yaparken ‘’yaşa’’ sözcüğünün sonundaki ‘’a’’ sesini atmamız lazım. Çünkü bunu yapmazsak Kürtçe kişi eklerini kullanamayacağız. Kürtçede kişi ekleri ses uyumuna göre yerlerini alırlar. Kürtçede fiillerin sonuna gelen kişi ekleri şunlardır: im, î, e, in, in, in.

Örnek

Ez diyaşim.     (Ben yaşıyorum.)
Tu diyaşî.        (Sen yaşıyorsun.)

Ew diyaşe.      (O yaşıyor.)
Em diyaşin.     (Biz yaşıyoruz.)
Hûn diyaşin.   (Siz yaşıyorsunuz.)
Ew diyaşin.     (Onlar yaşıyorlar.)

Bu örneklerde de dilbilgisi bakımından hiçbir sorun gözükmemektedir. Ancak semantik (anlam) bakımnıdan ele alacak olursak yine bir anlam ifade etmiyor. Çünkü Kürtçede böyle bir fiil yoktur. Kürtler böyle bir fiili ne duymuş ne de görmüştür. Böyle bir kullanma şekli ancak bu cümleleri kuran kişi bilir. Yani şu an bir siz biliyorsunuz bir de ben. Böyle bir kullanma biçimi Kürtler arasında yaygınlaşması neredeyse imkansızdır. Çünkü hiçbir dilde orijinal fiiller bırakılıp yapay fiiller tercih edilmez. 

Bir dilin başka bir dilden kelime alabilmesi için o dilde ya o kelime olmayacak ya da yüzyıllarca hatta binlerce yıl etkileşim halinde olaması gerekmektedir. Diyelim ki biz bu fiili şimdiki zamanda kullandık. Peki ya geçmiş zamanda nasıl kullanacağız? Bu fiilin geçmiş zaman kökü nedir? Yukarıda  değindiğimiz gibi bir dil tek başına öyle güçlü ve karmaşık bir sisteme sahiptir ki dış müdaleyle kolay koly değişmez.

Diller birbirinden kelime alsalar bile sentaks yapılarını her zaman korurlar. Bir dili dil yapan sentaks yapısıdır. Bu bozulmadığı sürece başka bir dilden kelime alınsa bile o dil zarar görmez aksine zenginleşir.

Türkçe Kürtçenin sınırları içerisinde yaşadığı halde yüzyıllardır Kürtçeye doğrudan bir tek fiil bile verememiştir. Bunun sebebi Kürtçenin çok köklü ve zengin olmasıdır. Bu zenginliğin yanı sıra; Kürtçe Hint-Avrupa dil ailsenine mensuptur, Türkçe Ural-Altay dil ailesine mesnuptur. Kürtçe akuzativ-nominativ bir dildir, Türkçe sadece akuzativ bir dildir. Kürtçe önden, ortadan ve sondan eklemeli bir dildir, Türkçe sadece sondan eklemeli bir dildir. Kürtçe cinsiyetli bir dildir, Türkçede cinsiyet yoktur. Türkçe dışarıdan 20 binden fazla kelime almıştır, Kürtçe çok daha az kelime almıştır. Yukarıda saydığımız özellikleri burada açıklamaya kalkarsak onlarca sayfa uzunluğunda yazı elde ederiz. Dolayısıyla bu konuları tek tek ele almayacağız.

Aynı dil ailesine mensup diller birbirilerine çokça kelime alışverişinde bulunabilirler. Ancak yabancı bir dil ailesine hem fonetik sebeplerle hem de yapısal sebeplerle birbirilerine çok az kelime alışverişinde bulunurlar. Son 20 yıldır Kürtçeye yönelik topyekûn bir asimilasyon politikası uygulanmaktadır. Buna rağmen Türkçeden Kürtçeye doğrudan geçen bir tek fiil bile yoktur. Yukarıda örneklerde görüldüğü gibi Türkçe fiiller çok ilginç bir şekilde ancak yardımcı bir fiil ile kürtçede kullanılabiliniyor.

Konuyu daha fazla uzatmadan jîn (yaşamak) fiilinin üç tane temel zaman olan dema niha (şimdiki zaman), dema bê (gelecek zaman) ve dema borîya têdayî (görülen geçmiş zaman) da cümle içerisinde nasıl kullanıldığına bakalım. 

Dema niha (şimdiki zaman)

Ez li Batmanê dijîm. (Ben Batman'da yaşıyorum.)

Tu li Batmanê dijî(yî). (Sen Batman'da yaşıyorsun.)

Ew li Batmanê dijî. (O Batman'da yaşıyor.)

Em li Batmanê dijîn. (Biz Batman’da yaşıyoruz.)

Hûn li Batmanê dijîn. (Siz Batman'da yaşıyorsunuz.)

Ew li Batmanê dijîn. (Onlar Batman'da yaşıyorlar.)

Dema bê (gelecek zaman)

Ez ê li Batmanê bijîm. (Ben Batman'da yaşayacağım.)

Tu yê li Batmanê bijî(yî). (Sen Batman'da yaşayacaksın.)

Ew ê li Batmanê bijî. (O Batman'da yaşayacak.)

Em ê li Batmanê bijîn. (Biz Batman’da yaşayacağız.)

Hûn ê li Batmanê bijîn. (Siz Batman'da yaşayacaksınız.)

Ew ê li Batmanê bijîn. (Onlar Batman'da yaşayacaklar.)

Dema borîya têdayî (görülen geçmiş zaman)

Ez li Batmanê jîyam. (Ben Batman'da yaşadım.)

Tu li Batmanê jîyayî. (Sen Batman'da yaşadın.)

Ew li Batmanê jîya. (O Batman'da yaşadı.)

Em li Batmanê jîyan. (Biz Batman’da yaşadık.)

Hûn li Batmanê jîyan. (Siz Batman'da yaşadınız.)

Ew li Batmanê jîyan. (Onlar Batman'da yaşadılar.)

Kürtçe cümlelere bakıldığında ne kadar kolay ve uyumlu oldukları görülmektedir. ‘’Jîn’’ fiilinin şimdiki zaman kökü ‘’jî’’dir. Geçmiş zaman kökü ise ‘’jîya’’dır. Kürtler genelde sonradan (teknolojinin gelişmesiyle ve büyük şehirlere taşınmalarıyla birlikte) ortaya çıkmış eylemleri anlatmak için bazı Türkçe fiillerini Kürtçe ‘’kirin’’ fiilini yardımcı fiil yaparak cümle kuruyorlar. Örneğin, ‘’Ez pere radizînim bankayê (ben bankaya para yatırıyorum).’’ diyeceklerine, ‘’Ez pere yatırmîşê bankayê dikim.’’ diyorlar. Veya dema borîya têdayî’da (görülen geçmiş zaman) şöyle diyorlar, ‘’Min pere yatirmîşê bankayê kir (ben bankaya para yatırdım).’’ Halbuki bunun doğru kullanımı şöyledir, ‘’Min pere razand bankayê.’’

‘’Daxistin (indirmek)’’ fiili de bazen yanluş kullanılıyor. Özellikle bir telefonuna uygulama indirildiğinde ‘’Ez instagramê îndimîş dikim (ben instagramı indiriyorum).’’ deniliyor. Ancak bu kullanma şekli yanlıştır. Doğrusu, ‘’Ez înstagramê dadixim (ben instagramı indiriyorum).’’ denilmesi gerkemektedir. Bu şimdiki zaman, eğer dema borîya têdayî’de (görülen geçmiş zaman) bu cümleyi kurmak istersek şöyle demeliyiz: ‘’Min înstagram daxist (ben instagramı indirdim).’’ Eğer bir uygulamanın adını söylemek istemesek ve direk ‘’Ben uygulama indiriyorum’’ demek istesek Kürtçesi: ‘’Ez sepanê dadixim.’’ Diyebiliriz. Geçmiş zamanı kullanmak istersek, ‘’Min sepan daxist.’’ şeklinde yazabiliriz.

Sonuç olarak değerlendirdiğimizde Türkçeden Kürtçeye doğrudan bir fiil geçmemiştir. Kürtler Türkçedeki miş’li geçmiş zaman’ın çekimlenmiş halini Kürtçe olan kirin (yapmak) fiilinin arkasına getirerek ve böylece birleşik fiil yaparak istedikleri Kürtçe zamanlara göre kullanıyorlar. Kürtçe bir Hint-Avrupa dil ailesine mensuptur. Türkçe ise Ural-Altay dil grubuna bağlıdır. Bu nedenle hem yapısal olarak hem de fonetik olarak birbirinden farklıdırlar. Türkçedeki fiil türeten ‘’-mek’’ ve ‘’-mak’’ eklerînden dolayi Türkçeden Kürtçeye fiil geçemiyor. Çünkü bu eklerdeki sesler Kürtçenin fonetiğne uygun değildirler. Bu ekleri kaldırsak bile sadece isim olarak kullanmaya kalksak yine de Kürtçede yer bulamayacak. Çünkü Türkçedeki fiillerin her biri Kürtçeye çok yabancı. Örneğin ‘’sevmek’’ fiilinin mastarı olan ‘’-mek’’ ekini atarsak elimizde ‘’sev’’ kalıyor. Bunu Kürtçeye uyarlamaya kalkarsak terorik olarak uyar. Ancak pratikte Kürtçe dilinin bu fiili kabul etmesi ve haytatta tutması nerdeyse imkansıdır. Çünkü Kütçede buna karşılık olarak ‘’hez kirin’’ fiili vardır.

Bawer Agirî

11.07.2021

Bu yazıyı okuduktan sonra lütfen sosyal medya hesaplarınızda paylaşın!..

Kürtçe dersleri için linki tıklayın:

https://youtube.com/c/H%C3%AEngehaKurd%C3%AE