Di Kurdî da Gerguhêzî û Negerguhêzî
Di jîyana zimanê devkî da bi gelemperî pirsgirêka gerguhêzî û nehegerguhêzîyê dernakeve. Gava ku mirov diaxivin, baldar nabin ka ew lêkereke gerguhêz bi kar tînin yan lêkereke negerguhêz. Jixwe hewce nake mirov ji bo zimanê devkî her tim baldar bibe. Her kurdê/a ku di zaroktîya xwe da hînî kurdî bûbe, ew pir hêsan dikare bi zimanê devkî hemû lêkeran bi kar biîne (çi gerguhêz çi negeguhêz). Lê gava ku mijar tê ser zimanê nivîskî rewş diguhere. Ji ber ku zimanê nivîskî mîna kamerayê ye ku her tiştî bi awayekî zelal radixe ber çavan. Loma jî pêwîst e ku di zimanê nivîskî da haya mirov ji gerguhêzî û negerguhêzîyê hebe. Ji bo mirov bikare kurdîyeke rast û baş binivîse. Di vê nivîsa xwe da em ê li ser mijara gerguhêzî û negerguhêzîyê bisekinin.
Heke em bi
awayekî hêsan bibêjin, di hevokekê da heke lêkerek bireserê hilde ew lêker gerguhêz
e, heke bireserê hilnede ew lêker negerguhêz e. Ji ber ku kurdî zimanekî
nîv-ergatîv e, kişandina lêkeran li gorî deman diguhere. Di dema niha û dema bê
da lêkerên gerguhêz li gorî kirdeyê tên kişandin, di demên borî da li gorî bireserê tên kişandin. Lê belê lêkerên
negerguhêz di hemû deman da li gorî kirdeyê tên kişandin.
Peyv di nava
hevokê da heke di dema niha û dema bê da kirde be xwerû dimîne, bireser jî
ditewe. Di demên borî da bervajî vê yekê çêdibe. Yanî kirde ditewe, bireser
xwerû dimîne. Ji bo peydakirina lêkera gerguhêz pirsa ‘’çi (ji bo tiştan’’, ji
bo peydakirina lêkera negerguhêz jî pirsa ‘’kî/kê (ji bo kesan)’’ ji pêveberê
tê kirin. Heke bersiv ji kirdeyê cudatir
be, ew lêker gerguhêz e, heke bersiv li kirdeyê vegere, ew lêker negerguhêz e.
Ji bo mijar baştir were fêmkirin divê em pêşî kirde, pêveber
û bireserê
hîn bibin. Bi gotineke din, divê em di hevokê da kirde, pêveber û bireserê
nas bikin da ku karê me hêsantir bibe.
Kirde
Ji kes yan
jî tiştê ku di hevokê da kar, bûyer û rewşekê pêk tîne ra kirde tê gotin. Kirde di
heman demê da biker e jî. Yanî yê/ya ku kar dike. Ji bo dîtina kirdeyê pirsên
wekî ‘’kî/kê’’ ji bo kesan, pirsa ‘’çi’’ ji bo tiştan ji pêvberê tên kirin. Mînak:
Robîn
avê vedixwe. Kî avê vedixwe? Robîn. Nexwe kirdeya vê hevokê Robîn
e. Hesp silqê dixwe. Çi
silqê dixwe? Hesp. Wê demê kirdeya vê hevokê jî hesp e.
Pêveber
Di hevokê da
hêmana ku karekî, tevgerekê, bûyer û rewşekê nîşan dide pêveber e.
Pêveber, ji ber ku peywirên girîng di hevokê da bi cih tîne, wekî hêmana herî
girîng hatîye dîyarkirin. Ji ber ku hemû dem bi pêveberê tên avakirin û karê ku
tê kirin nîşan dide. Divê em ji bîr nekin
ku hevok bê pêveberê ava nabe. Ji
bo dîtina hêmanên din, hin pirs ji pêveberê tên kirin. Kilîta bidestxistina hêmanên din di destê pêveberê
da ye. (Ornek, 218, r.37) Pêveber bi du awayan derdikevin pêşberî mirov: Yek li gorî dem û kesan tê kişandin,
yek jî bi lêkera alîkar di hevokên navdêrî da.
Mînak bo dem û kesan: Ew ketibû hundir, mêvan bi kêf û dîlanê direqisîn…
Mînak bo hevokên navdêrî: Ez mamoste
me, tu gulfiroş î, ew aşpêj e…
Bireser
Di hevokê da
ji hêmana ku di bin bandora kar û tevgera pêveberê da dimîne ra bireser
tê gotin. Yan jî dikare were gotin ku karê ku tê kirin li ser bireserê
diqewime. Bireser di hevoka gerguhêz da heye. Di hevokê da ji bo dîtina bireserê
pirsên wekî ‘’kî/kê û çi’’ ji pêvberê tên kirin. Mînak: Nevîn duçerxeyê diajo. Em
bixwazin em dikarin bi sê awayan biresera vê hevokê peyda bikin. Ya yekemîn em
pirsa Nevîn çi diajo? ji pêvberê bikin, bersiv dê bibe duçerxeyê.
Nexwe bireser duçerxe ye. Ji bo peydakirina bireserê, ev rêbaz ya herî hêsan
e. Ya duyemîn jî kî çi diajo? Bersiv: Nevîn duçerxeyê diajo. Di vê rêbazê
da hem pirsa kirdeyê hem jî pirsa bireserê tê kirin. Di vê rêbazê da dibe ku
serê mirov tevlihev bibe. Ya sêyemîn jî Ew çi diajo? Bersiv: Duçerxeyê.
Di vê rêbazê da di şûna nav da cînavk hatîye bikaranîn.
Piştî ku me
kirde, pêveber û bireser pênase kirin, em niha dikarin derbasî mijarên gerhuhêzî û negerguhêzîyê bibin.
Mînak ji bo lêkerên gerguhêz
Lêker: birin
Sozdar pirtûkê dibe.
Di hevoka Sozdar
pirtûkê dibe. da em pirsa Sozdar çi dibe? ji pêveberê bikin,
bersiv dê bibe Pirtûkê dibe. Her wekî dixuye bersiv ji kirdeyê cudatir e. Ji
ber vê yekê lêkera birin lêkereke gerguhêz e. Divê neyê jibîrkirin ku di dema niha
û dema bê da, di hevokên bi lêkerên gerguhêz da lêker li gorî kirdeyê tê
kişandin. Her wekî di mînakê da jî dixuye kirde xwerû, bireser tewîyaye.
Em dikarin
lêkera gerguhêz bi kurtî wiha jî peyda bikin;
Pirs:
Sozdar çi dibe?
Bersiv:
Pirtûkê dibe.
Me li jorê
hevoka Sozdar pirtûkê dibe. li gorî dema niha bi kar anî. Em niha jî vê
hevokê bikin forma dema borîya têdayî. Sozdarê pirtûk bir.
Pirs:
Sozdarê çi bir?
Bersiv:
Pirtûk bir.
Di vê demê
da lêkera gerguhêz dîsa birin e. Kirde Sozdar e û bireser jî pirtûk
e. Ji ber ku ev, dema borîya têdayî ye, li gorî qayîdeyê kirde tewandî, bireser
xwerû maye. Heke bireser pirjimar bûya, me yê hevok wiha çêkira: Sozdarê
pirtûk birin. Di demên borî da lêker li gorî bireserê tên kişandin. Em
dikarin çend mînakên din hem ji bo dema niha û hem jî ji bo dema borîya têdayî
bidin.
Dema niha
Robîn erebeyê diajo.
Pirs:
Robîn çi
diajo?
Bersiv:
Erebeyê
diajo.
Dema borîya têdayî
Robînî erebe ajot.
Pirs:
Robînî çi ajot?
Bersiv:
Erebe ajot.
Mînak ji bo lêkerên negerguhêz
Hevokên negerguhêz
ji yên gerguhêz hêsantir in. Ji ber ku di hevokên negerguhêz da bireser tune û
lêker jî negerguhêz in. Ji ber ku di lêkerên negerguhêz da bireser tune, em
nikarin pirsa çi ji pêvberê bikin. Heke em bipirsin jî bersiv dîsa dê li
kirdeyê vegere. Li gorî qayîdeyê heke bersiv li kirdeyê vegere, ew lêker
negerguhêz e.
Mînak ji bo dema niha
Lêker: meşîn
Rozerîn dimeşe.
Pirs:
Kî dimeşe?
Bersiv:
Rozerîn.
Her wekî di mînakê da jî dixuye bersiv li kirdeyê vegerîyaye. Loma jî
lêkera meşîn lêkereke negerguhêz
e. Em pirsa çi jî ji pêvberê
bikin, bersiv dîsa heman e.
Mînak ji bo dema borîya
têdayî
Rozerîn meşîya.
Pirs:
Kî meşîya?
Bersiv:
Rozerîn.
Di vê mînaka
dema borîya têdayî da jî pirsa Kî meşîya? ji pêveberê hatîye kirin.
Di hevokên bi lêkerên negerguhêz da, di hemû deman da pirsa Kî?
ji pêvberê tê kirin. Ji ber ku biresera hevoka negerguhêz tune ye, em cînavka
pirsyarî kî bi kar tînin. Em vê jî bi bîr bixin ku di hemû deman da, di
hevokên bi lêkerên negerguhêz da kirde her tim xwerû dimîne. Ji ber ku biresera
lêkerên negerguhêz tune ye, kirde xwerû dimîne. Ji bo fêmkirinê em ji bo dema
niha û dema borîya têdayî mînakeke din jî bidin.
Lêker: ketin
Dema niha
Şevîn dikeve
avê.
Pirs:
Kî dikeve
avê?
Bersiv:
Şevîn.
Dema borîya têdayî
Şevîn ket
avê.
Pirs:
Kî ket avê?
Bersiv:
Şevîn.
Bawer Agirî
Ji bo mijara gerguhêzî û negerguhêzîyê vîdyoyê temaşe bikin:
Yorumlar
Yorum Gönder